Bwè espèm, byenfè ak mefè

            Se toujou yon bon mwayen pou anpil moun k'ap viv nan tout moun lan pou yo pwan ti plezi yo nan fè lanmou. Nan sans sa, si nou fè referans ak divès kalite kilti ki gen nan mond lan, chak nasyon pwan plezi sa nan fason pa yo. Ebyen, se konsa ke gen anpil moun ki toujou chèche nivo setyèm syèl la nan souse aparèy jenital patnè li a ( sa nou rele an kreyòl la, ti bèf). Gason fè li, fi fè li, men n'ap plis akse sou fi a. Lè yon fi ap fè " ti bèf ", sa konn rive li bwè espèm gason an. Pi ba, nou pwal diw ki byen ou byen ki mal pratik sa kapab genyen lakay yon fi.

           Fi yo konn bwè espèm nan, men kisa espèm nan ye?

Espèm nan se yon likid ke gason an ejakile, li genyen ladan li espèmatozoyid, andomòfin, kèk newotransmetè ak kèk mesaje chimik.

                a) Byenfè lè yon fi bwè espèm nan

Byenfè espèm nan depann de divès kalite matyè ki ladan l yo, men pi plis toujou de spèmidin nan. Men kisa spèmidin nan pèmèt espèm nan pote kòm byenfè:

1. Li pèmèt ou lite kont vyeyisman
2. Li pèmèt ou prevni maladi Alzheimer
3. Daprè yon etid ki fèt nan linivèsite Louis-et-Maximillien nan peyi Jèmani , li jwe yon wòl nan kwasans.

Men kijan?

Yo fè eksperyans  nan cheve gason ak spèmidin ki nan spèm nan. Yo remake ke l fè cheve yo pouse byen. Se sa ki fè yo tou di nou, avan nou depanse twòp lajan nan achte prodwi, panse a sa nou jwenn gratis la pou plis ekonomi.Spèm nan gratis.

Apre Spèmidin nan, genyen kèk mesaje chimik ki pèmèt nan pote anpil byenfè tou, tankou estrojèn, melatonin, pwolaktin, sewotonin.

 Kèk sikològ nan inivèsite Albany nan peyi etazini di ke l pèmèt moun ki vale l yo lite kont ansyete. Eksperyans yo fè sou kèk sijè malad, apre kontak yo ak prodwi sa, yo retrouve yon bon eta byenèt mantal. 

           Gen anpil moun ki konn pè fè bagay sa lè yo ansent. Men yon moun ki ansent ki vale l, li diminye risk pou timoun nan tonbe, li pèmèt fi a adapte l pi byen a grosès la , sitou si se premye fwa. Konsa tou li fè fi a mwen ekspoze a pre eklanpsi ak noze nan maten.

        b) Mefè pou yon fi ki bwè espèm nan

A kote byenfè yo, genyen kèk mefè tou, men ki pa anpil paske jeneralman, bwè espèm nan fè plis byen ke mal. Nan ka li fè mal yo, se kapab yon neglijans lakay gason yo, sitou sa ki neglije ijyèn pati jenital yo. Konsa tou, se ka pa neglijans yo tou. Paske Gen fi, jeneralman ki alèji ak spèm nan. Depi l touche ak yon pati nan po kò yo, li fè kote a anfle, li bal demanjezon. Konsa tou spèm nan se yon vektè ki pataje trè byen maladi seksyèlman transmisib yo. Donk si gason an malad, fi a gen risk pou l atrape maladi sa. Konsa tou, jan sa sot mansyone a, gen gason ki pa fè twòp ijyèn nan ti pati jenital  yo, sa ka koz fi a ekspoze a kek enfeksyon.

        An gwo, se te sa sijè an, nou wè tout byenfè ak mefè yo, lanmou se yon mwayen ki fe nou jwenn bon ti plezi, pwan ti plezi sa yo ak prekosyon , konsa n ap benefisye byenfè yo sèlman.

Read More

VIH/SIDA

Jounen jodiya, VIH/SIDA se yon maladi ki gaye nan tout mond la, sitou nan peyi ki an vwa devlopman yo. Nou tande pale de sida souvan an Ayiti. Lè yon moun gen sida, souvan moun ki nan antouraj li konn elwanye yo de li sou preteks pou yo pa pran sida. Ebyen annou wè kisa ki sida e kijan li transmèt. 

Kisa ki VIH la?

VIH la (Virus de l'immunodéficience humaine) se yon viris ki atake sistèm iminitè a patikilyèman lenfosit T CD4 (lymphocytes T ). E kòm nou konnen, se sistèm iminitè a ki la pou defann kò nou kont ajan patojèn ki antre nan kò a tankou bakteri ak viris, e lè sistèm sa febli, lap mal fonksyone, li fasil pou maladi antre sou moun sa. Depi viris ki rele VIH la rantre nan kò yon moun, se sistèm iminitè a li atake. Li itilize lenfosit T CD4 yo pou li repwodui e li fini pa detwi yon bon kou nan yo. Byen ke sistèm iminitè a konpoze de plizyè lòt tip de selil, men a koz de kantite lenfosit T CD4 yo ki redwi konsiderableman, sa vin koz sistèm nan ap mal mache paske chak selil ki ladan'l yo gen wòl pa yo. Lè konsa, kò a vin tankou yon peyi ki san lame, nenpòt bakteri oubyen viris ki pa ka fè gwo dega lakay yon moun ki an bòn sante fè gwo dega nan kò moun sistèm iminitè l ap mal mache. 

Kòman yon moun ka trape VIH la ?

VIH la transmèt pa likid ki soti nan kò yon moun ki enfekte tankou san, spèm (dechay), lèt manman, sekresyon vajinal (sekresyon ki soti nan bouboun). Transmisyon an fèt 3 fason:

- transmisyon seksyèl

Le pi souvan, VIH la transmèt yon moun fè sèks san prezèvatif (kapòt) ak yon moun ki enfekte. 

- transmisyon pa san

Moun ka pran l tou lè san yo antre an kontak ak san yon moun ki enfekte tankou pike oubyen blese nan yon sereng oubyen tout lòt objè tranchan tankou jilèt, kouto, razwa elatriye ki te pike oubyen blese yon moun ki enfekte. 

- transmisyon vètikal

Yon manman ki gen VIH la nan san l gen chans pou li transmèt viris la bay bebe a pandan gwosès la oubyen lè li ap akouche si li pa sou trètman. 

Moun pa ka pran VIH nan ka sa yo:

• lè li bay yon moun ki enfekte lanmen
• lè li touche ak syè yon moun
• lè li itilize rad oubyen telefòn yon moun ki enfekte
• lè li benyen nan pisin piblik

Viris la pa ka travèse po kò yon moun si moun sa pa blese. 

Sentòm yo

Evolisyon viris la gen plizyè faz:

• 1e faz ou primo-enfeksyon

Lè moun nan fenk enfekte, li ka genyen kèk sentòm ki parèt konsa li ka pa gen okenn sentòm. Lè konsa moun nan ka pa konnen si li enfekte e li trè fasil pou li enfekte lòt moun paske chaj viral moun sa, sa vle di kantite viris ki nan kò moun sa trè wo. 

Men kèk sentòm moun nan ka prezante:

• fyèv

• mal tèt

• Mal gòj

• fatig

• doulè miskilè

 

• 2e faz oubyen faz asentomatik

Nan faz sa, moun nan pa prezante okenn sentom menm si viris la toujou nan san l. Viris la ap mennen yon gwo lit avèk sistèm iminitè moun nan. 

• 3e faz oubyen faz sida

Nan faz sa, sentom yo parèt paske sistèm iminitè a pa ka konbat viris la ankò. Se lè sa yo di moun nan fè sida. Sentom yo parèt pi souvan e yo fè plis tan:

• fyèv

• Moun nan pèdi pwa, li vin piti  

• Dyare 

• enfeksyon nan po tankou bouton elatriye

• tous sèch

Se nan faz sa ke plizyè lòt maladi ka rantre sou moun nan a koz de sistèm iminitè l ki trè fèb. Nenpòt ti maladi banal ka mete moun sa kouche e li ka menm koz moun sa mouri. Faz sa rive anviwon 10 zan apre moun sa fin enfekte.

Prevansyon

Pou evite trape VIH la, men kèk prekosyon pou nou pran:

• itilize prezèvatif (kapòt) lè nap fè sèks sitou lè nou pa konnen si moun nan enfekte ou non
• pa echanje jwèt seksyèl yo
• pa echanje razwa oubyen tout lòt akseswa pèsonèl ki gen chans gen san ladan'l
• lè ou fenk rankontre yon moun, toujou ankouraje l al fè yon tès depistaj sida anvan ou al fè sèks san pwoteksyon avè l

Trètman

Jiska jounen jodiya, poko gen remèd pou geri sida. Men gras ak trètman ki genyen yo, yon moun ka fè anpil tan ap viv ak viris la nan san l depi li swiv trètman yo. 

Trètman yo chita sou 2 metòd:

• trètman antirétroviral (TAR) ki ede yo diminye kantite viris ki nan kò moun nan
• trètman maladi opòtinis yo ki rantre sou moun nan a koz de sistèm iminitè l ki fèb

Trètman antirétroviral la se yon trètman kote yo itilize o mwen 3 medikaman ki atake viris la dirèkteman pou ralanti evolisyon viris la e redwi chaj viral la nan yon nivo ki trè ba. 

Yon moun ki seropozitif dwe konsilte medsen li souvan pou li ka detekte tout maladi opòtinis ki ta va rantre sou li pi bonè. Lè konsa, maladi a pap gentan twò grav kidonk li pap twò difisil pou li trete. 

Konsèy

Pa ezite fè tès depistaj sida paske tout tan yon moun kòmanse swiv trètman yo pi bonè, li gen plis chans pou li fè plis tan ap viv. 

Si tout fwa ou konnen ou deja enfekte, itilize kapòt lè wap fè sèks pou evite pwopagasyon viris la. 

Sida, mwen pap bay, mwen pap pran!!!

Read More

Malarya (palidis)

Nou chak ki la konn tande pale de malarya. Se yon maladi ki trè kouran nan peyi twopikal yo sitou nan peryòd chalè. An 2018, anviwon 228 milyon moun te touche pa malarya nan mond la. 

Kisa ki malarya?

Malarya oubyen palidis se yon maladi enfektyez ki koze pa yon parazit ki rele Plasmodium. Parazit sa transmèt pa yon espès moustik oubyen marengwen ki rele Anopheles. 

Gen plizyè espès Plasmodium :

• Plasmodium falciparum: se espès ki pi kouran e ki pi danjere a. Nou rankontre l nan zòn twopikal yo. 
• Plasmodium ovale: nou rankontre jèm sa nan zòn Afrik lwès. 
• Plasmodium vivax: nou rankontre jèm sa an Azi, an Amerik Latin ak nan kèk zòn an Afrik. 
• Plasmodium malariae: espès pi ra pase lòt espès yo, men nou rankontre l nan tout mond lan. 

Yon moun ka pran malarya lè yon moustik Anopheles pike yon moun ki deja gen malarya, answit li ale pike yon moun ki pa genyen malarya. Sa rive le pi souvan nan lannwit. Lè sa, pandan l'ap pike moun nan, li lage parazit la nan san moun nan tou. Parazit sa yo pral chita nan fwa moun nan kote yo ka pase plizyè jou. Lè parazit yo fin devlope nan fwa, kounya yo retounen nan san kote yo kòmanse atake globil wouj yo. Se lè sa moun nan kòmanse santi sentòm yo. 

Sentòm

Sentòm yo kòmanse parèt jeneralman nan 10 a 15 jou aprè moustik la fin pike moun nan. 

Prensipal sentòm yo se fyèv, mal tèt, frison, anvi vomi, dyare. 

Si se Plasmodium falciparum ki koze enfeksyon an, li ka koze lanmò moun nan si li pa trete aprè 24h. 

Trètman

Pami medikaman yo itilize pou trete malarya genyen:

• Chloroquine
• Mefloquine
• Halofantrine
• Quinine
• Pyrimethamine
• Sulfadoxine 
• Artemisinineki soti nan yon plant ki rele amwaz. OMS konsidere medikaman sa kòm yon medikaman ki trè efikas lè yo itilize l avèk yon lòt remèd kont malarya. 

Prevansyon

• Pou evite trape malarya, nou dwe itilize moustikè, mete rad ki long sitou le swa lè marengwen yo ap pike moun, sèvi ak ensektisid pou tiye marengwen yo, elatriye.  
• Fè asenisman pou zòn ki kenbe dlo yo, pa kite dlo chita nan vye mamit, vye kawoutchou, fè drenaj pou twou dlo yo.  An gwo, pa kite dlo chita fè anpil tan yon kote san kouvri pou marengwen pa vin ponn ze nan yo. 

Read More

Fyèv tifoyid

Fyèv tifoyid la se yon maladi ke nou rankontre souvan an Ayiti. E daprè Òganizasyon Mondyal Sante (OMS), chak ane, gen anviwon 11 a 20 milyon moun ki trape maladi sa e anviwon 128 000 a 161 000 nan yo mouri. 

Kisa ki fyèv tifoyid la?

Fyèv tifoyid la se yon enfeksyon ki koze pa yon bakteri ki rele Salmonella typhi oubyen bacille d'Eberth. Se yon maladi, si li pa trete ki ka tiye moun nan. 

Kisa ki koz tifoyid la?

Jeneralman, fyèv tifoyid la transmèt pa dlo n'ap bwè oubyen bagay n'ap manje ki kontamine. Nou rankontre bakteri ki responsab maladi sa prensipalman nan twalèt moun ki gen maladi a deja. Kidonk, yon move asenisman twalèt yo ka koz bakteri a gaye nan anviwònman n'ap viv la. Lè konsa, gen posiblite pou dlo n'ap sèvi ak yo avèk manje n'ap konsome yo pou yo kontamine. E lè yon moun bwè yon dlo ki kontamine pa jèm sa, li manje yon vyann ki kontamine ki manke kwit oubyen li manje lòt bagay tankou fwi oubyen legim ki kontamine, li kapab pran maladi a tou. Yon moun ki gen fyèv tifoyid ka kontamine lòt moun tou si li sot nan twalèt li pa lave men li. 

Sentòm

Sentòm yo kòmanse manifeste 1 a 2 semèn apre moun nan fin trape maladi a. Men ki sentòm yon moun ki enfekte prezante pi souvan:

• Yon gwo fyèv (ant 39 ak 40° C)
• Mal tèt
• Anvi vomi
• Doulè nan vant (vant fè mal)
• Konstipasyon oubyen dyare
• Apeti moun nan koupe
• Pafwa moun nan ka gen bouton tou. 

Trètman

Pou trete fyèv tifoyid la, yo ititlize antibyotik. Genyen plizyè antibyotik ki ka trete maladi a, men sipoze gen yon analiz ki fèt pa yon pèsonèl sante pou detekte ki jèm ki responsab e pa konsekan pou yo chwazi antibyotik ki pi efikas pou trete malad la.  Li rekòmande tou pou yo bay malad la sewòm oral si li gen dyare oubyen l'ap vomi. 

Nou pa rekòmande pèsòn kouri al bay yon moun ki gen fyèv tifoyid yon antibyotik san li pa pale ak yon medsen anvan. 

Prevansyon

Pou evite trape fyèv tifoyid la, pi meyè mwayen de prevansyon ki genyen se respekte règ ijyèn yo. Yon moun ka pran vaksen tou pou fè prevansyon. 

Men kèk ti konsèy ke ou ka swiv pou evite trape fyèv tifoyid la:

• Byen kwit manje n'ap manje yo
• Si nou doute de orijin dlo n'ap bwè yo, bouyi oubyen trete yo anvan nou bwè yo
• Lave men nou souvan sitou apre nou sot nan twalèt. 
• Byen lave fwi ak legim n'ap konsome yo. 

Read More

Dyabèt

Anpil fwa, nou toujou tande moun ap di "entèl fè sik". Nan yon langaj ki pi syantifik, yo di moun nan dyabetik, sa vle di li soufri yon maladi ki rele dyabèt. 

Kisa ki dyabèt osinon maladi sik la?

Dyabèt osinon maladi sik se yon maladi kote kantite sik ki nan san yon yon moun, sa yo rele glisemi an, li monte de fason anòmal. 

Se youn nan maladi ke nou rankontre trè souvan an Ayiti. 

Genyen plizyè tip dyabèt, men gen de (2) ki pi kouran: dyabèt tip 1 ak dyabèt tip 2. 

1) Dyabèt tip 1

Dyabèt tip 1 an reprezante anviwon 10% ka dyabèt yo. Abityèlman, nou rankontre tip dyabèt sa lakay timoun ak jèn yo. 

Dyabèt tip 1 an karakterize pa destriksyon selil ki sekrete ensilin (selil bèta yo), sa vin koz ke pankreya pa sekrete kantite ensilin li ta dwe sekrete oubyen li pa sekrete ensilin ditou. Se sak fè yo rele dyabèt tip 1 an dyabèt ensilinodepandan (insulino-dépendant). Depi manke ensilin nan san, selil yo vin manke itilize sik ki genyen nan san an, sa vin koz kantite sik ki nan san ogmante. 

Kisa ki koz dyabèt tip 1 an?

Jiska prezan, syantifik yo poko vrèman konnen kisa ki koze destriksyon selil bèta ki sekrete ensilin nan pankreya a. Men sa ki evidan, sè ke orijin jenetik yon moun jwe yon gwo wòl nan risk ki genyen pou trape maladi sa. 

Ki siy ki montre sa?

Lè yon moun genyen dyabèt tip 1 an, men kèk siy li ka prezante:

- moun nan swaf anpil

- li pipi dri

- li vin piti

- moun nan konn santi gwo fatig

Trètman

Pou trete dyabèt tip 1 an, doktè ap bay moun nan ensilin swa sou fòm enjeksyon, sa vle di sou fòm yon piki. Lè sa, malad la oblije ap pike detanzantan paske lè l fin pran piki a, ensilin nan gen yon kantite tan li ka fè nan san an. 

 Pasyan an ka pran ensilin nan sou fòm yon ponp a ensilin ke yap mete sou moun nan pou l ka founi li ensilin san rete. 

2) Dyabèt tip 2

Dyabèt tip 2 a li menm, nou rankontre l pi souvan lakay moun ki kòmanse antre nan laj, plis ke 40 an. Li reprezante anviwon 90% nan kantite moun ki dyabetik yo. 

Lè yon moun fè dyabèt tip 2, gen 2 ka ki ka prezante:

- swa pankreya moun nan pa pwodwi kantite ensilin kò li ap bezwen pa rapò ak glisemi moun nan. 

- oswa kò moun nan pa reyaji byen fas a ensilin nan, nan ka sa, ensilin nan pa ka fè efè li ta dwe fè sou kò a. 

Kisa ki koz dyabèt tip 2 a ?

Pa vrèman gen yon kòz presi pou dyabèt tip 2 a, men genyen kèk faktè ki favorize l tankou:

- orijin jenetik moun nan, sa vle di yon moun ki genyen yon paran l oubyen yon gran paran l ki te gen maladi sa, gen plis chans pou l devlope maladi sa tou. 

- yon alimantasyon ki dezekilibre

- manke fè egzèsis fizik

- moun ki twò gwo...

Ki siy ki montre lè yon moun fè dyabèt tip 2 ?

Dyabèt tip 2 a, se yon maladi ki evolye an silans, sa vle di yon moun ka fè dyabèt tip 2 a, li pa janm konn sa. Li ka fè ant 5 a 10 an ak maladi a san li pa janm jwenn okenn siy ki montre sa.  

Pami kèk siy nou ka rankontre, nou jwenn:

- fatig

- twoub nan vizyon

- pipi dri ...

Trètman

Pou trete dyabèt tip 2 a, yo konseye malad la pou li chanje fason lap viv tankou manje yon fason ki pi ekilibre, fè plis egzèsis fizik. Malad la dwe pale ak doktè li pou li konnen ki rejim ak ki jan de egzèsis fizik ki pi bon pou li. Yo ka bay malad la tou kèk medikaman antidyabetik ak kèk enjeksyon ensilin. 

Prevansyon

Jiska jounen jodi a, poko vrèman gen yon mwayen pou fè prevansyon pou dyabèt tip 1 an paske li depann an gran pati de orijin jenetik moun nan. Men toutfwa, genyen etid ki montre ke li posib pou fè prevansyon pou dyabèt tip 2 a lè nou kontwole fason nap viv tankou nan fason n'ap manje: konsome plis fwi ak legim; fè egzèsis fizik regilyèman. 

Mèsi a ou menm ki li atik sa depi nan kòmansman jiskalafen, si toutfwa ou genyen yon kesyon oubyen yon sijesyon, pa neglije kite yon kòmantè anba atik la pou nou. Epi pa bliye pataje atik la ak pwòch ou pou yo ka konnen plis sou maladi a.   

Read More